بازگشت
سخنی چندپیرامون کتاب « لیلی ومجنون » اثرابوبکریقین ) قسمت دوم(
دوکتورغلام حیدریقین دوکتورغلام حیدریقین

پروردگارا ! به کسی که عشق دادی،چه ندادی

وبه کسی که عشق ندادی،چه بدادی؟            

« خواجه عبدالله انصاری »

پیوسته به گذشته :

 

 شخصیتهاوکرکترهای داستان :

بدون شک شرح وبیان سرگذشت هرحادثه عاشقانه مستلزم موجودبودن عناصری است که استخوان بندی آن داستان راتشکیل میدهند. دراین منظومه نیزشاعرازافرادواشخاصی نام میبردکه به گونه درساخت وسازداستان مهم شمرده میشوند.این کرکترهاکه شاعرازآنهانام میبرد،ازنگاه شخصیتی وهویتی به دوگونه تصویرشده اند، چنانکه یادکرده آید:

- افرادی اندمهم،مطلوب،مفیدودارنده منشهای نیک انسانی واهورائی مانند،مجنون،لیلی،ابن سلام،نوفل،پدر ومادرمجنون وپدرومادرلیلی که هرکدام آنهادارای خصوصیات وویژه گیهای جداگانه اند.

- ویااشخاصی اندکه ازنگاه شاعردرساختارداستان کدام رول اساسی نداشته،لذاشاعردرجای جای ازآنهانام میبرد،مانند.امیرهرات،سلیم عامری مامای مجنون،سلام بغدادی وهمچنان پیرزنی که مجنون رادرخرگاه لیلی میبرد. بایدگفت که شخصیتهاوکرکترهای داخل داستان ازنگاه شاعرتمامی مردمی اند،مطلوب وشایسته وحتی پدرلیلی که درحق دخترش ظلم روامیدار،آدمی نامطلوب نیست.

- مجنون:

 ازنگاه شاعر،مجنون پسریست درس خوان،باهوش،دوست داشتنی ،داناوکاناکه  خوب شعرمیسرایدوپیش از آنکه عاشق شود« قیس » نام داردواین عشق است که اورابه دیوانه گی میکشاندوازاو« مجنون » میسازد. این فرزندعرب بادیه نشین هم زیباروی است وهم برومندکه درزیبائی شهره شهراست،چنانکه به گفته شاعرهرکه اورابدیدی ودروی نظر افکندی،به پسندیدی ودعایش خواندی وستایشش کردی. وصف قیس راقبل ازمجنون شدنش اززبان شاعرچنین میخوانیم :

مادرچونهاد قیس نامش                                                                             برباده ی عشق کردجامش

چون سالی گذشت ازمیانه                                                                           شدخوبی وحسن را نشانه

آن سان که به نیکوئی سمرشد                                                                     هرروز زروز خوبتر شد

 بعدازهفت سال که گذشت :

زینگونه گذشت هفت سالش                                                                     دل برد زهر که خط وخالش

رویش چو شعاع مهرتابان                                                                 چشمش چوغزال ولب غزلخوان

ابروی کجش هلال واری                                                                           شد  درصدد  کمان داری

یاقوت لبش چوغنچه خندان                                                                          جاکرده  میان  سنبلستان

ودرده ساله گی قیس:

چون درحد ده رسید سالش                                                                           بفزود به خوبی وکمالش

هرکس که به وی نظرنمودی                                                                      اورا به دعاش سر نمودی

دیدش چو پدر بشاشتش را                                                                          بستود زدل وجاجتش را

« صفحه21 کتاب »

واماازدیدمردم کوتاه نظرکه عشق رامایه تباهی وبربادی میدانند،قیس دیوانه است وبه همین دلیل اورا« مجنون » لقب داده اند،که درحقیقت هم بعدازعاشق شدن بدان صفت متصف میگردد.

آن عده ی پست وسست عنصر                                                                        خالی زحیا وازدغا پر

دژخیم خصال وزشت طینت                                                                    دورازرهی عدل ودادوهمت

برغیبت شان زبان گشادند                                                                            پا دررهی بد دلی نهادند

دادند  پی  ملالتی  شان                                                                             از زخم زبان خجالت شان

گشتند زراه عقل بیرون                                                                             دادند لقب به قیس  مجنون

اونیز به کیش عقل ومنطق                                                                           گردید به این لقب موافق

بنمود جنون عشق محبوب                                                                       وی رابه چنین مقام منسوب

« صفحه26 کتاب »

مجنون شاعر،عاشقیست دلسوخته وحرف ناشنوکه به ساده گی پندواندرزبزرگان رانمی شنودوحتی به سخنان پدرش نیزچندان توجه نمیکند. دراین منظومه آمده است که یک روزعده ای ازبزرگان قوم بنی عامرجمع شدند تامجنون رانصیحت کنندکه ازعشق لیلی بگذردتاهم خداخشنودشودوهم پدرش. واین است یگانه آرزوی پدری ازفرزندش درداخل خانه خدا که چه زیبابه تصویرکشیده شده است :

دست پسرش گرفت وخرسند                                                                        برحلقه ی کعبه داد پیوند

گفت ای گل گلبن جوانی                                                                          وی حاصل من ززنده گانی

برخیزوبمال روبه این در                                                                       کن زاری زصدق پیش داور

کزبند غمت رها نماید                                                                                  زین دربدری جدا نماید

دربارگه ی خدای عالم                                                                                      روآر پی مراد پیهم

تالطف خدات دست گیرد                                                                              عذر توزمرحمت پذیرد

زین رنج وعنادهد نجاتت                                                                             تابهره بگیری ازحیاتت

عشقی که ترانموده مجنون                                                                     زین بیش نسازدت جگرخون

مجنون سخنان قوم وپدرش راخوب گوش میکندوانگارکه ازدل وجان پذیرفته است. پدرنذرونیازمیدهدوبه این منظورفرزندش رابه کعبه میبردوازوی میخواهدتادست دعابلندکندکه ایزدداناعشق این دخترراازدلش بیرون کند.آنگاه که مجنون دست به حلقه درخانه خدامیزند،خلاف میل وخواسته پدروبزرگان قومش،چنین دعامیکند:

مجنون چو شنید حرف بابش                                                                      برخاست وفتاد در رکابش

گفت ایکه مراچوجان عزیزی                                                                برعشق من ازچه می ستیزی

این گفت وزجای خویشتن جست                                                            چون حلقه بدرب کعبه پیوست

آویخت بسان حلقه  بر در                                                                          گفتا که  زعشق  باشدم فر

درحلقه ی عشق هست گوشم                                                                   این حلقه به کس نمی فروشم

گویند رهی وفا رها  کن                                                                           ازعشق دل وزبان جدا کن

من از دم عشق  زنده گشتم                                                                        پیوسته به عشق سرنوشتم

گرعشق مرا براند  از خود                                                                       روح وتن من نداند از خود

هستیی  مرا  زمن ستاند                                                                             درورطه ی نیستی کشاند

با آن همه من غلام عشقم                                                                            من زنده به احترام عشقم

عشق هم قوت است وهم غذایم                                                                هم شعرمن است وهم صدایم

وبعدازاین مقدمه بدون آنکه وصیت ونصیحت پدرش رابه گوش گرفته باشد،ازپروردگارش میخواهدتااز عمرش برگیردوبرعمرلیلی بیافزایدوعشقش رادوچندان کند :

یارب تومرا به عزت عشق                                                                   ازعشق رسان به غایت عشق

ازچشمه ی عشق ده مرا آب                                                                   لب تشنه ی آب عشق دریاب

مست ازمی جام عشق سازم                                                                    کن درره ی عشق سرفرازم

یک عده فروبه خویش کامی                                                                دورازرهی حق به باطل حامی

گویند زعشق دیده بردوز                                                                               لیلی مطلب وفا میندوز

یارب تو مرا ازین ملالت                                                                       برهان که رهم من ازخجالت

ازعمرم هرآنچه مانده برجای                                                                    برگیروبه عمر لیلی افزای

خواهم که ززمره موالی                                                                               جایم نبود به عمر خالی

جان ودل من فدای اوباد                                                                               اندرسرمن هوای او باد

جان درتن من بدون لیلی                                                                            باالله که بود به من طفیلی

بی لیلی وجود خود نخواهم                                                                         درکعبه ورودخودنخواهم

یارب به طفیل خانه ی خود                                                                         باعظمت جاودانه ی خود

درسایه عشق ده پناهم                                                                               واکن به حریم عشق راهم

درکعبه ی عشق ده گذارم                                                                              تا اینکه دراو نماز آرم

این حاجت من زخود رها کن                                                                         لیلی مرازمن رضا کن

« صفحه42 کتاب »

وچون پدراین سخنان راازفرزنددلبندش میشنود،دیگرچیزی نمیگویدوقیس باری دیگرمجنون شده ودوباره راهی کوه وبیابان میشودوباحیوانات وحشی انس فراوان میگیرد.

- لیلی :

لیلا،زیباوسفید پوست نیست،بلکه سبزه ایست نمکین. قدش به سروسهی میماندولبش به غنچه مانند است. شیرین دهن است وآهوچشم که هم طنازاست وهم دلرباوبه گفته شاعرآنچه خوبان همه دارند،اوتنها دارد :

زیبا صنمی بدل ربائی                                                                                 شکرشکنی به قند سائی

باقدچوسروورخ چوخاور                                                                          بسته زحریرعصابه برسر

لعل لب اوچوغنچه خندان                                                                            شیرین دهن وانار پستان

آهوروشی غزال چشمی                                                                            مشکین نفسی وجودیشمی

سرتاج عرب به چرب گوئی                                                                      سلطان عجم به خوبروئی

زلفش سیه ورخش فروزان                                                                       خال زنخش چو نارسوزان

مجموعه ی عالمی جوانی                                                                           محجوبه ی کاخ دلستانی

شاهنشهی شهر نازنینی                                                                               دیباچه ی درس دلنشینی

ابروی کمانکش دلیرش                                                                                مژگان درازبی نظیرش

زانندبه همدیگرهم آغوش                                                                         تااینکه زعاشقان برندهوش

نامش چو نهاد مام  لیلی                                                                              افزود  بدو زهر که میلی

این لیلای زیباروی درمحیطی زیست میکندکه نگاه کردن به سوی نامحرم ازجمله گناهان کبیره محسوب میشودودرحقیقت دیارلیلی دیاریست که خشونت مطلق درآن حکمفرماست ومردانه گی به قبضه شمشیربسته است وحتی میتوان گفت که اکثروقتهاخواستگاریهانیزبه زورونیروی شمشیرصورت میگیردوبه همین دلیل است که کودکان مکتبی وهم صنفیهایش اورابه چشم حقارت مینگرندواهل گذروکوچه بازبان حال و یابه زبان قال برایش اتهامی بسته میکنند،چنانکه نام لیلی وردزبانهامیگرددودرکوی وبازاربه گوش عام و خاص وشاه وگدامیرسدوحادثه بدان ساده گی تبدیل به داستانی شورانگیرمیشود. وضع لیلی ومجنون راکه هنوزدوستان دبستانی اند،اززبان شاعرمیخوانیم که تاچه اندازه دردآوراست وغم انگیز :

رازی که به کس نگفته بودند                                                                    ازخورد وکلان نهفته بودند

حی زدغم عشق وفاش شدراز                                                                           افتاد به هر دیار آواز

شدقصه ی عشق آن دودلدار                                                                  مشهوربه دشت وکوی وبازار

دل دادن شان چوداستانها                                                                                  گردید زبانزد زبانها

 به گفته شاعرهمچنانکه بوی خوش مشک ونافه رانمیتوان ازبین برد،به همانگونه رازدلداده گی وشیدائی را نیزنمیتوان پوشیده نگهداشت :

زیرا نتوان که یکسرمو                                                                                 ازنافه نمود بوی یکسو

برهردری گرگذرنماید                                                                                 بویش همه راخبر نماید

زان رازچوپرده گشت پاره                                                                         هرکس به زبان ویااشاره

می بست به هردواتهامی                                                                          میگفت به ضد شان کلامی

ایشان به خیال رازداری                                                                               آنان به پی ستم شعاری

شمشیرزبان درازکردند                                                                                هرجادرطعنه بازکردند

تااینکه زطعنه های اغیار                                                                            گشتند جدا زهم دو دلدار

« صفحه26 کتاب »

دراین منظومه،لیلی دختریست درس خوان،باسواد،ادیب،شاعروهنرمندکه کاملآ ازرموزعشق آگاه هست وبه همین دلیل است که همیشه جواب نامه های مجنون رابه زبان شعرمیدهدورازدلش رابادلسوخته اش توسط قصیده های دلنشین درمیان میگذارد :

لیلی که ادیب وباهنربود                                                                           ازدولت شعر بهره ور بود

اشعارفصیح وبکرمیگفت                                                                     چون خود دررنسفته می سفت

هربیتی که اززبان مجنون                                                                      آوردی کسی به وی زهامون

دادی به قصیده ی جوابش                                                                         کردی ز وفا چنین خطابش

کای غارت جان وآفت هوش                                                                        هرگز نکنم ترا فراموش

باخون جگرهمیشه نامت                                                                              بنویسم وسازم احترامت

« صفحه55 کتاب »

  لیلی باآنکه درعشق خودثابت قدم است ودراظهاردوستی بامجنون ازکسی نمی هراسد،مگردختریست مطیع و فرمان پذیرکه پندواندرزبزرگان راخوب میشنودوبه همین دلیل است که اوراازمدرسه ودرس بازمیدارندودر خانه دربسته زندانیش میکنندوبه شوهرناخواسته اش میدهندواوهنوزهم که هنوزاست،لب به شکایت نمیگشاید ودرمقابل خواسته های نامعقول ونادرست خانواده اش فریادنمیکندوتسلیم میگردد.

لیلی که چوگنج مخفیانه                                                                               گردید نهان به کنج خانه

جزعشق ووفا نفس نراندی                                                                       جزدرس وفاورق نخواندی

دلتنگ وشکسنه بال ووارون                                                                   درپرده نشست دل پرازخون

« صفحه59 کتاب »

ابن سلام :

  بدون شک درهرمنظومه غنائی رقیب ویارقیبانی لازمه هرعشق گرم وپرگفتگوست وکمترداستان عاشقانه رامی بینیم که پای رقیب درمیان نباشد. درمنظومه لیلی ومجنون یقین نیزچنین رقیبی به چشم میخورد. این رقیب بامجنون رقابت ندارد،مگرعلاقمند لیلی است. این مردکه نامش معلوم نیست « ابن سلام » لقب دارد.

جوانیست خوش تیپ،نیکخوی،صادق الوعده وراستکارکه درخدمت مردم خوداست. درهنروصنعت وکسب علم ودانش دست بالائی دارد. ثروتمنداست.هم زرداردوهم زور،مگر این توانائی مادی ومعنویش همیشه در خدمت خلق خداست وهرگزمردم آزاروخویشتن بین نیست،چنانکه صفات ویرااززبان شاعرچنین میخوانیم :

خوش تیپ وخلیق وحورمنظر                                                                         داناوخفیف ورادوبا فر

سرمشق شرافت ونکوئی                                                                               انجام وفاونیک خوئی

درکسب فنون علم لایق                                                                           درخدمت خلق پاک وصادق

افراد قبیله ی دیارش                                                                                     بودند ستاده درکنارش

تاامر ورا زپیروبرنا                                                                                  سازندبه میل جمله اجرا

ازبهرادای احترامش                                                                                      دادند لقب بن سلامش

هم صاحب گنج وهم هنربود                                                                     ازجمله صفات بهره وربود

« صفحه 59کتاب »

این جوان زیباروی خوش نام وخوش کلام که لیلی رادرراه می بیند،به دخترصحرانشین دل میبنددو به این تصمیم میرسدتااوراازپدرش شرافتمندانه خواستگاری کند.

دیدش چو به ره جمال لیلی                                                                           وان سروبه اعتدال لیلی

گفتاکه وی است هم طرازم                                                                      زوچاره ی کارخویش سازم

افکندچو بردیارخود بار                                                                                 بنمود قبیله را خبردار

گفتابه فلان قبیله ماهی                                                                            دیدم که زده است بارگاهی

خواهم که بگرددهمسرمن                                                                          خوابد شب وروزدربرمن

چند مرد نشاند برعماری                                                                         بنمودروان به خواستگاری

« صفحه60 کتاب »

ابوبکریقین شاعروسراینده منظومه لیلی ومجنون

* * *

ازآنجاکه لیلی دست پرورده جامعه ایست که دخترداشتن وعشق ورزیدن راننگ میشمارند،لذا تلاش همه قبیله  وبه ویژه خواست پدرلیلی درآنست که هرچه زودتربه داستان عشق دخترش پایان داده شودوبه همین دلیل است  که لیلی رابه زوروفشاربه « ابن سلام » به زنی میدهند. لیلی به این وصلت ناجورراضی نیست،مگرچه میتوانست کرد، به دلیل آنکه لیلی درمحیط اجتماعی زیست میکندکه قدرت همه قبیله مصروف اینست که آب وآتش راازیکدیگرجدانگهدارند. دراین ریگزارتفتیده،بازارتعزیربسیارگرم است ومحتسبان خدانه تنها دربازار فراوان اند،بلکه دراعماق سیه چادرهاوپستوی خانه هانیزدیده میشوندوسرمیزنندوهمه مردم از کودکان خرد سال مکتبی گرفته تاپیران سالخورده قبیله مراقب اوضاع واحوال جزئیات رفتاریگدیکدراندوبه همین دلیل است که دخترصحرانشین عرب جزتسلیم کاری دیگرازوی ساخته نیست. ابن سلام پس ازآنکه بالیلی ازدواج میکند،درمی یابدکه محبوبش دل درگروعشق دیگری دارد،اماچون مردیست مردمدارودانا،لذامیکوشد،تاتنها به دیدن روی محبوبش دل خوش کندوبه لیلی آسیبی نرساند :

چون ابن سلام دیدش آن سان                                                                        گردید زکارخود پشیمان

ازوی به نگاهی گشت راضی                                                                        بدرود نمود دست بازی

دانست که سربه وی نیارد                                                                           داغ دگری به سینه دارد

دشوارچودید زو بریدن                                                                               خرسند نمود دل به دیدن

جزقانع شدن به یک نظاره                                                                            راهی دگری ندید چاره

گفتاچوبه عشق گشته ام بند                                                                   آن به که شوم به روش خرسند

« صفحه93 کتاب »  

نوفل،شهزاده ای ازتبارجوانمردان:

جوانمردیست نیکنام وفرشته خصال ومردمدوست که ازپی شکاربه دشت وبیابان رفته است تادمی بیاساید و رنج ازدل بیرون کندکه ناگهانی وتصادفی درصحرابامجنون دیدارمیکند. نوفل که مجنون راچنان زارودرمانده میبیند،سخت پریشان خاطرگشته ووی رابه خیمه اش میآوردتاکمک ویاری اش کند :

نوفل چوشنید حرف یاران                                                                              گردید زدیده اشکباران

گفتا که نباشد ازجوانی                                                                              این خسته وما به کامرانی

کوشم که به سرحد تنوانم                                                                          این دل شده را زغم رهانم

شد دربر آن به غم فتاده                                                                                ازمرکب خویشتن پیاده

آورد ورا به خیمه گاهش                                                                            پرسید زاصل وزادگاهش

گفتا که چه پرسی ازنژادم                                                                          همپای به درد عشق زادم

بیخود شده ی زعقل منفور                                                                         ازقوم وقبیله گشته ام دور

« صفحه62 کتاب »

نوفل باخودمی اندیشدکه ازجوانمردی به دوراست که مجنون رادرآن حال واحوال بیچاره گی ورنجوری به حالش رهاکند،لذاوعده میدهدکه آن عاشق دلسوخته رابه محبوش برساندتاباشدکه نامش درسلک ودفترجوان مردان روزگارش ثبت گردد.

نوفل چوشنید آن جوابش                                                                             بنمود به نیکوئی خطابش

معذور توام تو ازمروت                                                                            می بخش مرازروی همت

خواهم که کمر پی مرامت                                                                             بندم همگه به احترامت

درپهلوی خود ترا نشانم                                                                              محبوب ترا به تو رسانم

آرام شبی سحر نسازم                                                                             تاوعده ی خودبه سرنسازم

 گربرفلک است دلبر تو                                                                                   آرم ونشانمش بر تو

درپرده اگر بود حصاری                                                                             گیرم به ربودنش تیاری

آرم وبه توکنم هم آغوش                                                                           کزبارغمت تهی کنم دوش

« صفحه63 کتاب »

 جوانمردان راعادت چنان است که هرگاه به کسی وعده کنند،وفاکنندوبه همین دلیل است که نویسنده قابوسنامه وفابه عهد،راستی وشکیبائی راازاصول اساسی آئین جوانمردی میداند،آنجاکه نوشته است:« اصل جوانمردی که بدان تعلق دارد،سه چیزاست: اول،آنکه هرچه گوئی،بکنی. دوم آنکه راستی راخلاف نکنی.سوم آنکه شکیبایی راکاربندی؛ازبهرآنکه هرصفت که به جوانمردی تعلق دارد،برابراین سه چیزاست.»

 به روایت شاعر،نوفل نیزدارای اوصاف یادشده است وبه اساس خوی وسرشت انساندوستی وجوانمردی که دارد،حاضرمیشودکه درراه رسیدن آن دودلداده به یکدیگرجانفشانی کندوزحمت فراوان رامتقبل شود. نوفل به مجنون چنین وعده میدهدکه اگرمحبوب توچون مرغی درهواپروازکندویااینکه مانندماهی درقهردریا قرارداشته باشد،اورابه دست آورم وبتورسانم :

محبوب ترا به زورویازر                                                                             آرم وبرات سازم همبر

چون مرغ اگربودبه پرواز                                                                            ازاوج هواش آورم باز

گرجای کند میان دریا                                                                               چون ماهی بدام آرمش پا

ورجای میان سنگ سازد                                                                          چندی نتوان درنگ سازد

لعلش بکشم زسنگ خارا                                                                               مانند گهر زعمق دریا

« صفحه63 کتاب »  

نوفل به خاطررسیدن به هدفش دومرتبه باپدرلیلی درمصاف میشودوآنگاه که درجنگ پیروزمیگردد،خواهان صلح وآشتی شده ومیکوشدتارضایت قیس رانیزبه دست آورد،مگراین بارسوم است که عاشق بلاکشیده سر به کوه وبیابان گذاشته وازمردم دوری میگزیندومجنون میشود. ادامه دارد ...


September 21st, 2009


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
معرفی و نقد کتب